سیاست تروریسم: قدرت، همدردی و کاربرد گزینشی قانون

هیچ واژه‌ای در گفتمان سیاسی مدرن به اندازهٔ «تروریسم» بار سنگین‌تر یا ابهام بیشتری ندارد. این واژه همزمان یک محکومیت اخلاقی، یک طبقه‌بندی حقوقی و توجیهی برای خشونت یا سرکوب است. مهم‌تر از همه، تروریسم یک سلاح سیاسی است که به صورت گزینشی و اغلب ناسازگار به کار گرفته می‌شود. با وجود ده‌ها توافق و تعریف بین‌المللی، هنوز هیچ استاندارد حقوقی پذیرفته‌شدهٔ جهانی برای تعریف تروریسم وجود ندارد؛ نه به این دلیل که مفهوم ذاتاً گریزپا است، بلکه به این دلیل که خود برچسب توسط قدرت شکل داده می‌شود.

در قلب این ناسازگاری، یک استاندارد دوگانهٔ خطرناک قرار دارد: اعمال بازیگران غیردولتی به سرعت به عنوان تروریسم محکوم می‌شود، در حالی که اعمال کاملاً مشابه توسط دولت‌های به‌رسمیت‌شناخته‌شده با عباراتی مانند «عملیات نظامی»، «اقدام تلافی‌جویانه» یا «خسارت جانبی» پاک‌سازی می‌شوند. این فقط بازی با کلمات نیست؛ تأثیر عمیقی بر این دارد که چه کسی مشروع تلقی می‌شود، خشونت چه کسی پذیرفته می‌شود و رنج چه کسی به رسمیت شناخته می‌شود.

مبارزهٔ فلسطینیان نمونه‌ای روشن و پایدار از این استاندارد دوگانه ارائه می‌دهد. هنگامی که فلسطینیان از خشونت استفاده می‌کنند — چه برای مقاومت در برابر اشغال، چه برای بازپس‌گیری زمین یا اعتراض به محرومیت سیستماتیک — تقریباً همیشه از سوی قدرت‌های مسلط «تروریسم» نامیده می‌شود. اما وقتی نیروهای اسرائیلی از نیروی نامتناسب استفاده می‌کنند، اردوگاه‌های پناهندگان را بمباران می‌کنند، رهبران را در خارج ترور می‌کنند یا به پوگروم‌های شهرک‌نشینان راه می‌دهند، معمولاً در چارچوب «امنیت ملی» توجیه می‌شود، نه تروریسم.

این مقاله استدلال می‌کند که کاربرد برچسب تروریسم عمدتاً سیاسی است، نه حقوقی. این برچسب منافع و همدردی‌های دولت‌های قدرتمند را بازتاب می‌دهد، نه اجرای یکسان هنجارهای حقوقی. همچنین نشان می‌دهد که مطالبهٔ فلسطینیان برای رفتار برابر در چارچوب حقوق بین‌الملل، آینهٔ مبارزهٔ بنیادین عصر روشنگری است: رد امتیازات خودسرانه و اصرار بر این که قانون باید به طور یکسان بر همه — افراد، ملت‌ها و دولت‌ها — اعمال شود.

قطعنامهٔ ۴۹/۶۰ مجمع عمومی سازمان ملل و تعریف حقوقی تروریسم

قطعنامهٔ ۴۹/۶۰ مجمع عمومی سازمان ملل که در سال ۱۹۹۴ به تصویب رسید، تلاش کرد تروریسم را به صورت جهانی تعریف کند. بیانیهٔ ضمیمه‌شده دربارهٔ اقدامات حذف تروریسم بین‌المللی محکوم می‌کند:

«اعمال مجرمانه، از جمله علیه غیرنظامیان، که با قصد ایجاد مرگ یا آسیب جسمانی جدی یا گروگان‌گیری، به منظور ایجاد حالت وحشت در عموم مردم یا در یک گروه یا افراد خاص، ارعاب یک جمعیت یا وادار کردن دولت یا سازمان بین‌المللی به انجام یا خودداری از انجام عملی صورت می‌گیرد.»

به‌طور حیاتی، این قطعنامه تفاوتی بین بازیگران دولتی و غیردولتی قائل نیست. معیارها روشن است: خشونت عمدی علیه غیرنظامیان که برای ارعاب، اجبار یا وادار کردن به نتایج سیاسی طراحی شده، تروریسم است. در اصل، این تعریف می‌تواند بر هر بازیگری — دولتی یا غیر آن — اعمال شود.

اما در عمل، این قطعنامه تقریباً هیچ‌گاه بر اقدامات دولتی اعمال نشده، حتی وقتی دقیقاً با تعریف مطابقت داشته باشد. دلیل آن ابهام حقوقی نیست؛ امتناع سیاسی از نام‌گذاری و شرمنده کردن دولت‌های قدرتمند یا متحدانشان است. وقتی بازیگران غیردولتی چنین رفتاری داشته باشند، برچسب «تروریسم» فوری و بی‌قیدوشرط است. وقتی دولت‌ها — به‌ویژه دولت‌های به‌رسمیت‌شناخته‌شده، غالب نظامی یا همسو از نظر ژئوپلیتیک — چنین کنند، این برچسب به‌طور چشمگیری غایب است.

دولت در برابر غیردولت: استاندارد دوگانه در کاربرد

عملیات متعدد نیروهای دولتی اسرائیل — از هاگانا و ایرگون پیشادولتی تا ارتش و موساد مدرن — شامل هدف‌گیری غیرنظامیان، مجازات جمعی و ترور در خارج بوده است. بر اساس معیارهای سخت‌گیرانهٔ قطعنامهٔ ۴۹/۶۰، بسیاری از این اقدامات در تعریف تروریسم می‌گنجند:

• کشتار قبیه (۱۹۵۳): ۶۹ غیرنظامی فلسطینی (عمدتاً زنان و کودکان) در یک حملهٔ تنبیهی برای «بازدارندگی از نفوذ» کشته شدند.
• جنگ‌های غزه (۲۰۰۸، ۲۰۱۴، ۲۰۲۱، ۲۰۲۳–۲۰۲۵): هزاران غیرنظامی کشته شدند، مدارس و بیمارستان‌های سازمان ملل بمباران شدند، محاصرهٔ غذا و آب اعمال شد — اغلب به عنوان «ضدتروریسم» توجیه می‌شود، در حالی که تأثیر آن با اقدامات برای ارعاب کل جمعیت قابل تمایز نیست.
• عملیات خشم خداوند (دههٔ ۱۹۷۰): بمب‌های خودرو و پستی برای کشتن مظنونان — و در مواردی غیرنظامیان — در اروپا و خاورمیانه.
• فعال‌سازی خشونت شهرک‌نشینان: از پوگروم در شهرهایی مانند حوارة تا حملات سیستماتیک به کشاورزان و کودکان فلسطینی، خشونت شهرک‌نشینان معمولاً با حمایت نظامی یا بی‌تفاوتی مواجه می‌شود و عملاً به عنوان بازوی سیاست دولتی تأیید می‌گردد.

هیچ‌یک از این اقدامات هرگز توسط جامعهٔ بین‌المللی — حتی خود سازمان ملل — «تروریسم» نامیده نشده است. زبان به‌کاررفته «تلافی»، «امنیت» یا «ضرورت نظامی» است. در بهترین حالت، چنین اقداماتی به عنوان نقض حقوق بشردوستانهٔ بین‌المللی طبقه‌بندی می‌شوند — یعنی جنایت جنگی یا نقض تناسب — نه تروریسم.

خشونت فلسطینی و جهانی بودن برچسب

در مقابل، خشونت فلسطینی — حتی وقتی علیه اهداف نظامی باشد یا به عنوان مقاومت قاب گرفته شود — به‌طور جهانی تروریسم نامیده می‌شود. از بمب‌گذاری‌های انتحاری در انتفاضهٔ دوم تا شلیک راکت از غزه، برچسب فوری و مطلق است. حتی مقاومت بدون خشونت فلسطینیان — مانند جنبش تحریم، عدم سرمایه‌گذاری و تحریم (BDS) — گاهی توسط برخی دولت‌ها جرم‌انگاری یا با «حمایت از تروریسم» برابر دانسته می‌شود.

عدم تقارن آشکار است: فلسطینیان بر اساس نتایج قضاوت می‌شوند، صرف‌نظر از زمینه. اسرائیل بر اساس نیت‌هایش قضاوت می‌شود، صرف‌نظر از نتایج.

نقش به‌رسمیت‌شناختن، همدردی و قدرت

این تناقض از یک واقعیت سیاسی بنیادین ناشی می‌شود: برچسب تروریسم توسط نهادهای حقوقی به‌تنهایی اعمال نمی‌شود، بلکه توسط دولت‌های قدرتمند، نهادهای رسانه‌ای و سازمان‌های بین‌المللی که تحت تأثیر اتحادهای استراتژیک و همدردی‌های سیاسی هستند، تعیین می‌گردد.

• به‌رسمیت‌شناختن دولتی مشروعیت می‌بخشد. اسرائیل به عنوان یک دولت به‌رسمیت‌شناخته‌شده، حق حاکمیتی برای استفاده از زور دارد. فلسطینیان که فاقد به‌رسمیت‌شناختن کامل و دولت‌داری هستند، به عنوان بازیگران نامشروع دیده می‌شوند — حتی وقتی حقوق بین‌المللی (مانند حق مقاومت در برابر اشغال بر اساس قطعنامهٔ ۳۷/۴۳ سازمان ملل) را استناد می‌کنند.
• همدردی سیاسی مهم است. در غرب، اسرائیل به عنوان یک دموکراسی، متحد منطقه‌ای و سد در برابر افراط‌گرایی دیده می‌شود. این یک فرض حسن نیت ضمنی ایجاد می‌کند. فلسطینیان با اسلام‌گرایی، استبداد یا تروریسم مرتبط می‌شوند — که فرض سوءنیت ایجاد می‌کند. این همدردی‌ها نه تنها چارچوب رسانه‌ای، بلکه زبان حقوقی و دیپلماتیک را نیز شکل می‌دهند.
• قدرت از قضاوت محافظت می‌کند. دولت‌هایی که حق وتو در سازمان ملل، اتحادهای نظامی قوی (مانند با آمریکا) یا نفوذ اقتصادی دارند، به ندرت تحت تعقیب بین‌المللی یا برچسب‌گذاری قرار می‌گیرند. به همین دلیل است که تروریسم — مانند جنایات جنگی — اغلب تنها وقتی توسط ضعیفان انجام شود، مجازات می‌شود.

V. مبارزهٔ فلسطینی و آرمان روشنگری

در هستهٔ خود، مطالبهٔ فلسطینی نه فقط برای سرزمین، حاکمیت یا به‌رسمیت‌شناخته‌شدن، بلکه برای کاربرد برابر قانون است. مطالبه‌ای که همان اصولی که بر دیگران اعمال می‌شود، بر آنها نیز اعمال شود — چه حق مقاومت، چه حق حیات، چه حق عدالت.

در این معنا، مبارزهٔ فلسطینی آینهٔ مبارزات بنیادین روشنگری است. همان‌طور که متفکران قرن هجدهم حق الهی پادشاهان را رد کردند — این ایده که برخی حاکمان به خاطر تولد یا عنوان فراتر از قانون هستند — فلسطینیان امروز مصونیت دولت‌ها از پاسخگویی حقوقی را رد می‌کنند.

متفکرانی مانند روسو، منتسکیو و کانت استدلال می‌کردند که قانون باید به طور برابر بر همه اعمال شود، وگرنه قانون نیست بلکه استبداد است. آنها استدلال می‌کردند که حاکمیت متعلق به مردم است، نه حاکمانی که آن را به دلخواه تصاحب می‌کنند. فلسطینیان نیز استدلال می‌کنند که دولت‌داری نباید تعیین کند چه کسی انسانی تلقی می‌شود، چه کسی مجرم و رنج چه کسی اهمیت دارد.

برچسب زدن به یک بمباران به عنوان تروریسم و به بمباران دیگر به عنوان امنیت — با وجود ابزار و اهداف یکسان — یعنی بازگرداندن منطق اشرافیت: این که برخی جان‌ها مقدس و برخی دیگر قابل چشم‌پوشی هستند. برخی حق مقاومت دارند و برخی تنها حق رنج بردن.

مطالبهٔ قانون یکسان — چه در اجرای کنوانسیون‌های ژنو، چه تعقیب جنایات جنگی، چه تعریف تروریسم — مطالبه‌ای نه فقط برای عدالت، بلکه برای خود مدرنیته است.

نتیجه‌گیری: به سوی یک استاندارد جهانی

اگر قرار است تروریسم چیزی بیش از یک ناسزای سیاسی باشد — اگر قرار است یک دستهٔ حقوقی معنادار باشد — باید به‌طور یکسان اعمال شود. این یعنی:

• به‌رسمیت شناختن این که بازیگران دولتی نیز می‌توانند تروریسم انجام دهند، همان‌طور که بازیگران غیردولتی می‌توانند.
• پذیرش این که هدف‌گیری غیرنظامیان برای اهداف سیاسی تروریسم است، صرف‌نظر از پرچم، دین یا ارزش استراتژیک بازیگر.
• اعمال تعاریف حقوقی مانند قطعنامهٔ ۴۹/۶۰ بر اعمال، نه بازیگران.

عدم انجام این کار نه تنها بی‌عدالتی را تداوم می‌بخشد، بلکه خود ایدهٔ حقوق بین‌الملل را تضعیف می‌کند. به جهان می‌گوید که قانون جهانی نیست، بلکه سلاحی در دست قدرتمندان است. به ستمدیدگان می‌گوید تنها جرمشان ضعف است.

درخواست فلسطینیان برای حقوق برابر، حفاظت برابر و قضاوت برابر در چارچوب قانون نه یک مطالبهٔ رادیکال — بلکه جوهرهٔ خود روشنگری است و معیار هر تمدنی که ادعای احترام به آن را دارد.

پیوست: حوادثی که به معنای دقیق و تحت‌اللفظی تعریف تروریسم بر اساس قطعنامهٔ ۴۹/۶۰ مجمع عمومی سازمان ملل را برآورده می‌کنند

اعمال‌شده بدون استثنای معمول برای بازیگران دولتی یا مورد حمایت دولت.

الف. کشتارهای جمعی (کشتار هدفمند در مقیاس بزرگ غیرنظامیان برای ایجاد وحشت و اجبار به فرار یا تسلیم)

ب. ترورهای هدفمند / قتل‌های فراقضایی با نیت تروریستی

ج. خشونت شهرک‌نشینان (بازیگران غیردولتی با مصونیت مکرر دولتی)

این ۳۲ حادثه (۱۸ کشتار، ۴ ترور، ۲۰ حمله شهرک‌نشینان) به‌طور بی‌ابهام هر عنصر قطعنامه ۴۹/۶۰ مجمع عمومی سازمان ملل را وقتی تعریف به صورت تحت‌اللفظی و بدون استثنای سیاسی معمول برای بازیگران دولتی یا مورد حمایت دولت اعمال شود، برآورده می‌کنند. آنها در مجموع هزاران کشته غیرنظامی ایجاد کردند و — همان‌طور که توسط مرتکبان، فرماندهان یا تحقیقات بعدی اسرائیلی اذعان شده — با هدف ایجاد وحشت، ارعاب جمعیت‌ها یا اجبار به نتایج سیاسی/سرزمینی طراحی شده بودند.